„Mens sana in corpore sano” – w zdrowym ciele, zdrowy duch, jak mawiali starożytni, już wtedy doceniając wpływ sprawności fizycznej na całokształt funkcjonowania człowieka. Sentencja ta, nie bez powodu była również mottem Polskiego Stowarzyszenia Sportowego „Sokół”. Sport i jego uprawianie jest wartością i dobrodziejstwem, chociaż – nie ukrywajmy – może wiązać się z kontuzjami. Nie bez powodu powiedzenie „sport to zdrowie” używane jest niekiedy w znaczeniu sarkastycznym. Mimo to, wartość sportu i aktywności fizycznej w naszym życiu jest niepodważalna, a na straży jego dobroczynnego wpływu na nasze zdrowie stoi między innymi ortopedia i traumatologia sportowa.
Wspólnie z naszym specjalistą w dziedzinie leczenia urazów, dolegliwości i kontuzji sportowych – dr. Pawłem Adamczykiem, postaramy się wyjaśnić czym jest ortopedia i traumatologia sportowa rozumiana jako część medycyny ludzi aktywnych – nie tylko sportowców wyczynowych, dla których kolejny rekord jest celem życia, ale także dla każdego, kto po prostu ceni sobie sport, dobrą kondycję i ponadprzeciętną sprawność fizyczną. Dr Adamczyk jest nie tylko lekarzem sportowcem uprawiającym kilka dyscyplin, ale przede wszystkim znakomitym praktykiem z wieloletnim doświadczeniem operacyjnym, zabiegowym i terapeutycznym w dziedzinie ortopedii i traumatologii sportowej. Specjalizuje się w leczeniu wszystkich powszechnych dolegliwościach powstałych w wyniku aktywności sportowych – a zwłaszcza tych w obrębie stopy i stawu skokowego.
Czy sport to rzeczywiście zawsze zdrowie?
Zdecydowanie tak, chociaż nie zawsze. Chcąc obiektywnie i odpowiedzialnie odpowiedzieć na to pytanie, trzeba przede wszystkim rozróżnić sport amatorski i zawodowy. Zasady i logika obowiązujące w świecie sportu zawodowego są zupełnie inne niż te, którymi rządzi się sport amatorski – nawet jeśli jest związany z rywalizacją albo przełamywaniem kolejnych progów sprawności człowieka – są to dwie dziedziny. Prawa obowiązujące w świecie profesjonalnego, wyczynowego sportu są dyktowane przez: presję wyniku, umowy sponsorskie, kontrakty klubowe, ściśle zaplanowany rygor treningowy, wielomiesięczne budowanie formy pod kątem startów, bicie rekordów, statystyki zawodnicze, kalendarz startów lub rozgrywek, reżim żywieniowy, biologiczny i medyczny.
Obciążenia organizmu jakim poddawani są zawodnicy, ciągłe przekraczanie granic wytrzymałościowych i wydolnościowych – są w świecie sportu zawodowego nieprawdopodobne. Medycyna sportowa, w tym ortopedia i traumatologia, ma pomóc w przekraczaniu tych granic a w przypadkach skrajnych, radzić sobie z najpoważniejszymi konsekwencjami, czyli urazami i kontuzjami. Wypadnięcie z rytmu treningowego, dla sportowca oznacza automatyczny spadek formy budowanej mozolnie w czasie treningów – dlatego zadaniem ortopedii w sporcie zawodowym jest także maksymalne skracanie czasu powrotu do sprawności sportowej na poziomie wyczynowym. Można powiedzieć, że procedury stosowane w leczeniu kontuzji i urazów u zawodników są również, w jakimś sensie, ekstremalne i podporządkowane nadrzędnemu celowi jakim jest powrót do treningu i startów.
Sport amatorski – czy to będzie rekreacyjna, hobby, czy nawet coś „poważniejszego”, związanego ze współzawodnictwem i rywalizacją – jest absolutnie wskazany, dobroczynny wielu różnych aspektach zdrowia człowieka – nie tylko poprawia i wydłuża sprawność narządu ruchu, ale ma pozytywny wpływ na cały organizm – nie tylko w sensie psychicznym ale także psychicznym. Wpływa pozytywnie na ogólny dobrostan. Zdrowy, zrównoważony, uprawiany z rozwagą i w bezpieczny sposób sport służy człowiekowi.
Odpowiadając najkrócej jak to możliwe na pytanie czy sport to zdrowie, można powiedzieć: sport wyczynowy – służy wynikowi, sport amatorski i rekreacyjny – służy człowiekowi.
Co to jest sport wyczynowy?
Sport wyczynowy jest to specjalnie zaplanowana i zorganizowana, konsekwentna aktywność ruchowa w danej dyscyplinie, prowadzona długofalowo na najwyższym poziomie, która zmierza do osiągania najwyższych rezultatów, pokonywania rywali a w efekcie do zdobywania trofeów. Sport wyczynowy najczęściej jest zawodem, jego uprawianie łączy się ściśle z zarabianiem pieniędzy, które pochodzą z kontraktów z klubami sportowymi, z nagród fundowanych przez organizacje sportowe, z umów sponsorskich i medialnych.
Kontuzje w sporcie wyczynowym
Podatność na kontuzje
Wszystkie sporty uprawiane wyczynowo są kontuzjogenne. Istnieją oczywiście sporty, w których zawodnicy są bardziej lub mniej narażeni na urazy. Podatność na kontuzje zależy od charakteru treningu, od tego w jaki sposób zawodnik się porusza, czy jest narażony na krytyczny kontakt z innym zawodnikiem bądź otoczeniem fizycznym – np. nawierzchnią oraz czy sport jest związany z dużymi siłami i przeciążeniami.
Przyczyny i charakter kontuzji
Przyczyny kontuzji są jak przyczyny wypadków komunikacyjnych – nie ma możliwości ich wyliczenia, zapanowania nad nimi, przewidzenia. Można je w określony sposób ograniczać, niektóre wykluczać lub się przed nimi zabezpieczać na poziomie treningu, kształtowania reakcji funkcjonalnych zawodnika, sprzętu. Można powiedzieć ogólnie, że przy granicznych obciążeniach występujących w sporcie wyczynowym, każdy błąd techniczny, jakiekolwiek zaniedbanie lub niesprzyjająca okoliczność – może skutkować kontuzją. W ogólny i bardzo poglądowy sposób można opisać typowe urazy sportowe, ich przyczyny i charakter na podstawie czterech zakresów-kryteriów:
- Wielokrotna powtarzalności podobnego lub identycznego ruchu. Występuje najczęściej w czasie treningów objętościowych w takich dyscyplinach jak np. triathlon. Będziemy tu mieli najczęściej do czynienia z kontuzjami zmęczeniowymi – jest to cała grupa złamań zmęczeniowych w obrębie kończyn dolnych – szczególnie stopy.
- Duża dynamika oraz częsta zmienność kątów i kierunków ruchu. Występuje np. w tenisie bądź w piłce nożnej. Tu będziemy mieli do czynienia z urazami związanym z uszkodzeniem ścięgien, więzadeł, mięśni i struktur w obrębie stawów.
- Krytyczny kontakt, w czasie którego następują zwarcia z innymi zawodnikami, często z użyciem zwielokrotnionej siły. Będziemy tu mieli do czynienia z urazami mechanicznymi o dużej kinetyce. Do kontaktu w sporcie dochodzi także z podłożem – jest to trawa, tartan, parkiet, ubity śnieg. Tu wystarczy niekiedy drobny błąd techniczny aby powstał poważny uraz – najczęściej będą to złamania, skręcenia, zwichnięcia i zerwania więzadeł oraz ścięgien.
- Przeciążenia i duże siły kinetyczne. Występują one w sportach związanych np. z prędkością – np. jazda na rowerze szosowym, jazda na nartach, jazda konna. Urazy w tych sportach są najbardziej energetycznymi kontuzjami, zazwyczaj z licznymi i rozległymi uszkodzeniami. Przypominają urazy komunikacyjne.
Leczenie kontuzji i urazów sportowych
W sporcie wyczynowym leczenie kontuzji sportowych jest podporządkowane celom sportowym. Jest wiele przypadków — starannie udokumentowanych wyczynów sportowych na absolutnie najwyższym, światowym poziomie, które zostały osiągnięte przez zawodników z poważnymi kontuzjami typu złamania kości i zerwania kluczowych ścięgien. Zawodnicy są w terapiach różnego typu praktycznie cały czas — profilaktycznych i wzmacniających. W ortopedii i traumatologii w sporcie wyczynowym zawsze będzie większa tendencja do leczenia operacyjnego. W porównaniu z leczeniem zachowawczym daje ono często szybsze efekty i możliwość większej kontroli nad procesem powrotu do sprawności. Samo przygotowania do operacji jak i okres pooperacyjny często jest już związany z pracą treningową nad innymi aspektami przygotowania zawodnika, tak aby możliwie w jak najniższym stopniu utracić jego formę sportową.
Co to jest sport amatorski?
Sport amatorski jest aktywnością ruchową w danej dyscyplinie, mniej lub bardziej zaplanowaną, zorganizowaną i konsekwentną. Bywa długofalowa ale może przybierać także formy sezonowe lub okazjonalne. Zmierza przede wszystkim do satysfakcji płynącej z współzawodnictwa lub rozwijania sprawności ruchowej dla własnych potrzeb nie związanych z profesją. Może przybierać formy rekreacyjne i terapeutyczne.
Kim są „weekend warriors”?
„Weekend warriors” to potoczne, trochę żargonowe a trochę socjologiczne określenie pewnej grupy społecznej. Są to najczęściej mężczyźni, w średnim wieku, aktywni życiowo, najczęściej dość mocno zajęci w tygodniu pracą zawodową i obowiązkami. Są to też ludzie, którzy w swoim życiu mieli kontakt ze sportem w mniejszym lub większym stopniu — niekiedy nawet na poziomie zawodniczym. Często uprawiali ten sport w czasach szkolnych, na studiach, niekiedy w klubach sportowych. Najczęściej z tym sportem stracili stały kontakt lub całkiem go zaprzestali. To są ludzie, w których drzemie duch sportu rywalizacyjnego albo rozumianego jako osiągnięcie. Oni właśnie w wolne dni rzucają się w wir jakiejś dyscypliny sportowej — biegają, chodzą na siłownie, jeżdżą na rowerze lub uprawiają triatlon, grają w tenisa albo w piłkę. Robią to w sposób dość impulsywny, mają zapał i chęć natychmiastowego nadrobienia zaległości. Ponieważ nie mają bazy — odpowiedniego przygotowania, bo ta forma sprzed lat już dawno przepadła, mają często nadwagę, nie są prawidłowo wygimnastykowani — rezultat jest taki, że są oni najczęstszymi pacjentami ortopedów i traumatologów.
Kontuzje w kontekście sportu amatorskiego
Podatność na kontuzje
Można powiedzieć, że podatność na kontuzje jest bardzo podobna jak w sporcie profesjonalnym a typowe urazy w sporcie amatorskim są także związane z wielokrotnym powtarzaniem ruchu i nadmierną objętością, sposobem poruszania się, kontaktem i przeciążeniami kinetycznymi. Jest jednak jedna ogromna różnica – organizm zawodowego sportowca przygotowany w procesie żmudnego, wieloletniego treningu a organizm amatora – a zwłaszcza typu „weekend warrior” najczęściej takiego przygotowania nie ma.
Przyczyny i charakter kontuzji
Zasadniczo są one dokładnie takie same jak w sporcie profesjonalnym. Różnice wynikają z niższej intensywności i mniejszego przygotowania. Są jednak czynniki, które przemawiają na niekorzyść amatorów i są przyczyną wielu kontuzji — to jest brak doświadczenia, nieznajomość własnego organizmu, braki nawyków funkcjonalnych, brak czegoś co można nazwać „obyciem sportowym” i przede wszystkim brak adaptacji to wysiłku wynikający z braku systematycznego i długotrwałego uprawiania danej dyscypliny. To powoduje, że drobna nieprawidłowość u sportowca zawodowego będzie skutkować nadwyrężeniem, drobnym urazem dającym się zlikwidować w treningu lub fizjoterapii, ale nie wychwycona i skorygowana w porę może stać się kontuzją wymagającą operacji.
Leczenie kontuzji
To jest obszar, w którym jest chyba najwięcej różnic. To co przyświeca ortopedii i traumatologii sportowej w przypadku pacjentów uprawiających sport amatorsko — to przywrócenie ich do zdrowia i sprawności w sposób trwały i harmonijny. Poprowadzenie leczenia i dobór metod w taki sposób, aby pacjent nie tylko mógł kontynuować przygodę ze sportem, ale żeby mógł to robić w sposób bardziej świadomy i bezpieczny. Dlatego proporcje w leczeniu urazów i kontuzji sportowców amatorów będą inne i nacisk w tym leczeniu będzie na położony na podejście bardziej zrównoważone, zachowawcze, mniej inwazyjne — nawet kosztem dłuższego trwania takiego leczenia.
Jak wrócić do sportu po dłuższej przerwie?
Powrót do sportu powinien być przede wszystkim stopniowy. Bardzo dobrym rozwiązaniem jest opracowanie planu takiego powrotu, w którym zawarte będą dokładne wskazówki dotyczące ćwiczeń, intensywności i częstotliwości. Taki plan najlepiej opracować z odpowiednio wyspecjalizowanym fizjoterapeutą lub trenerem medycznym. Ortopeda sportowy – do momentu wystąpienia kontuzji i konieczności ingerencji operacyjnej, może wspierać medycznie taki proces – np. poprzez analizę badań obrazowych, wykluczenie występowania dolegliwości, które mogą zamienić się w kontuzję, prześledzenie historii dolegliwości i chorób współwystępujących, wskazań dla fizjoterapeuty lub innych specjalistów. W efekcie takich świadomych, profilaktycznych działań, nie tylko minimalizuje się ryzyko kontuzji i urazów, ale przede wszystkim wspiera się medycznie proces stopniowego, bezpiecznego odzyskiwania utraconej sprawności sportowej.
Sport w średnim i późnym wieku
Sport rozumiany jako styl życia i sposób spędzania wolnego czasu, pozbycia się stresów, utrzymywanie ciała i organizmu w równowadze i sprawności, sposób na budowanie relacji i więzi społecznych jest nie tylko pożądany ale wręcz niezbędny. Znajduje to odzwierciedlenie w zaleceniach WHO, które mówią o godzinie jakościowej aktywności fizycznej na dobę. W tym kontekście zupełnie inaczej postrzega się wiek. Praktycznie w każdej dziedzinie sportowej można tak dobrać poziom współzawodnictwa, obciążeń i intensywności, że lata przestają mieć znaczenie. I to widać na stokach narciarskich, trasach rowerowych, maratonach ulicznych – wszędzie praktycznie i w każdej dyscyplinie można spotkać osoby w zaawansowanym wieku. Coś, co kiedyś dziwiło i było ewenementem, dzisiaj staje się normą. Bardzo dobrze, że tak się dzieje.
Pacjenci sportowi w Form
W Form, w ramach zespołu ortopedyczno-fizjoterapeutycznego leczymy wszelkie dolegliwości, urazy i kontuzje powstałe w wyniku uprawiania sportu – czy to na poziomie profesjonalno-wyczynowym, czy też amatorsko i rekreacyjnie. Bardzo bliskie jest nam podejście, które określamy wewnętrznie mianem medycyny ludzi aktywnych. W takim podejściu, w centrum znajduje się człowiek aktywny, pacjent, którego nadrzędną potrzebą będzie powrót do ponadprzeciętnej sprawności, którą cieszył się przed urazem. I takiemu podejściu staramy się podporządkować wszystkie elementy zintegrowanego procesu leczenia urazów sportowych, w którym ortopedia i traumatologia sportowa jest jednym z elementów obok profilaktyki, fizjoterapii przedzabiegowej i pooperacyjnej, oraz treningowi medycznemu.
