Rozpoczęcie lub kontynuacja aktywności fizycznej związanej z uprawianiem sportu – zwłaszcza na poziomie zaawansowanym – wymaga nie tylko motywacji i planu treningowego, ale również odpowiedzialnego zadbania o własne zdrowie. O ile zawodnicy wyczynowi związani z klubami sportowymi mogą liczyć na specjalistyczną opiekę medyczną i zaplecze fizjoterapeutyczne ze strony tych klubów, to amatorzy muszą polegać na własnej zapobiegliwości. Właśnie im – przede wszystkim – z pomocą przychodzi medycyna sportowa, której zadaniem jest nie tylko leczenie kontuzji, ale przede wszystkim kompleksowa opieka zdrowotna i profilaktyka – niezależnie od poziomu zaawansowania zawodnika i uprawianej przez niego dyscypliny. W tym kontekście szczególne znaczenie ma ortopedia sportowa.
Formalnym wyrazem opieki medycznej nad osobami uprawiającymi sport jest orzecznictwo sportowe, czyli ocena zdolności organizmu do podejmowania wysiłku fizycznego w określonym zakresie.
Zapraszamy do zapoznania się z artykułem, będącym rodzajem kompendium wiedzy na temat medycyny sportowej i orzecznictwa medycznego związanego z uprawianiem sportu. Tekst powstał na podstawie obszernego wywiadu z dr n. med. Pawłem Ambroziakiem – ortopedą i traumatologiem specjalizującym się w leczeniu chorób i urazów kolan, ale także eksperta w medycynie sportowej, ortopedii sportowej i lekarskim orzecznictwie sportowym.
Co to jest medycyna sportowa?
Medycyna sportowa jest dziedziną interdyscyplinarną. Z jednej strony łączy w sobie elementy ortopedii, interny, kardiologii, neurologii, endokrynologii a nawet pediatrii, z drugiej – skupia się na całościowym wsparciu organizmu zawodnika w osiąganiu maksymalnej wydolności i zapewnieniu mu bezpieczeństwa zdrowotnego w czasie treningów i startów a w przypadku sportowców amatorów – w rekreacyjnym uprawianiu ulubionych dyscyplin. W sytuacjach związanych z urazami, kontuzjami i zespołami przeciążeniowymi, medycyna sportowa dba o prawidłowe leczenie zachowawcze i operacyjne oraz powrót do sprawności. Zajmuje się także profilaktyką i rehabilitacją związaną z uprawianiem poszczególnych dyscyplin sportowych oraz z orzecznictwem sportowym.
Rola ortopedii w medycynie sportowej – leczenie kontuzji i przeciążeń
Ortopedia jako dziedzina zajmująca się narządem ruchu człowieka – stanowi integralną część medycyny sportowej. Odpowiada przede wszystkim za diagnostykę i leczenie urazów poszczególnych okolic narządu ruchu powstałych w wyniku kontuzji, przeciążeń i schorzeń zmęczeniowych (złamania zmęczeniowe kości, skręcenia i zwichnięcia stawów, zerwania więzadeł i ścięgien, zapalenia i zwapnienia tkanek miękkich).
Jednak w praktyce samo, przysłowiowe „zdrowe kolano” nie wystarczy. Jeśli zawodnik ma anemię, nierozpoznaną cukrzycę czy kardiomiopatię, ryzyko nagłych zdarzeń medycznych – włącznie z bezpośrednim zagrożeniem życiaw czasie wzmożonego wysiłku – znacząco rośnie. Dlatego ortopedia w ramach medycyny sportowej sięga po narzędzia diagnostyczne także z zakresu innych specjalizacji, a ortopeda sportowy często współpracuje z lekarzami innych specjalizacji; jest także znacznie bardziej zaangażowany we współpracę z fizjoterapeutami i trenerami przygotowania fizycznego.
Czym zajmuje się lekarz sportowy? Odpowiedzialność i orzecznictwo sportowe
Najogólniej rzecz ujmując, lekarz medycyny sportowej jest odpowiedzialny za to, aby sportowiec mógł trenować i rywalizować bez ryzyka poważnych skutków zdrowotnych. Lekarz sportowy może, ale nie musi być ortopedą. Inni specjaliści, których wymieniliśmy wcześniej, mogą także być lekarzami sportowymi. Jedną z najważniejszych ról lekarza medycyny sportowej jest wydawanie orzeczeń o zdolności do uprawiania sportu. Dotyczy to zarówno zawodników wyczynowych, jak i amatorów podejmujących poważniejsze obciążenia treningowe – np. maratończyków, triathlonistów, kolarzy. Jest to uprawnienie zarezerwowane wyłącznie dla lekarzy medycyny sportowej i stanowi narzędzie profilaktyki, chroniące zdrowie i życie osób uprawiających sport.
Orzeczenie lekarza sportowego – komu i do czego jest potrzebne?
Są dwa zasadnicze aspekty związane z orzeczeniem o zdolności do uprawiania sportu. Pierwszy to aspekt związany z ochroną zdrowia i życia. Absolutnie każdy, kto decyduje się rozpocząć, wznowić lub rozwijać aktywność sportową (treningi, udział w zawodach) powinien poddać się badaniom i uzyskać orzeczenie dla własnego dobra i bezpieczeństwa. Drugi aspekt jest związany z wymogami formalnymi imprez sportowych i względami prawnymi. Udział w poważnych zawodach organizowanych przez poważne i odpowiedzialne podmioty – bez względu na rangę sportową – powinien być uwarunkowany posiadaniem przez zgłaszającego się do startu zawodnika, aktualnego orzeczenia.
Ponadto w Polsce obowiązuje rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 lipca 2016 r. w sprawie kwalifikacji do uprawiania sportu. W myśl przepisów istnieje obowiązek posiadania orzeczenia o zdolności do uprawiania sportu.
Kto dokładnie musi mieć orzeczenie lekarza sportowego?
- Dzieci i młodzież do 23. roku życia uprawiające sport w klubach i uczestniczące w zawodach.
- Zawodnicy zrzeszeni w związkach sportowych (wszystkich dyscyplin).
- Osoby trenujące w ramach szkół sportowych i klas sportowych.
Okres ważności orzeczenia sportowego
Według nowelizacji wspomnianego rozporządzenia Ministra Zdrowia z 2016 r., opublikowanej 01.03.2019 r. zmierzającej do złagodzenia przepisów odnośnie ważności orzeczeń – cyt. “Celem wprowadzanych zmian jest ograniczanie barier dla aktywności fizycznej dzieci i młodzieży, ze względu na narastający problem nadwagi i otyłości w tej grupie wiekowej.” – okresy ważności dla poszczególnych badań i grup wiekowych są następujące:
- co do zasady co 12 miesięcy, a nie jak dotychczas co 6 miesięcy,
- co 24 miesiące w przypadku badania spirometrycznego – dla osób uprawiających płetwonurkowanie oraz konsultacji neurologicznej – dla osób uprawiających sporty walki,
- dodatkowo co 6 miesięcy w przypadku zawodników do ukończenia 16. roku życia, jeśli wg oceny lekarza wymaga tego ich stan zdrowia lub specyfika współzawodnictwa sportowego.
Brak ważnego orzeczenia sportowego uniemożliwia start w zawodach, a w przypadku zawodników zrzeszonych w klubach może skutkować konsekwencjami regulaminowymi i ubezpieczeniowymi.
Na czym polegają badania dopuszczające do uprawiania sportu? Jakie badania są niezbędne do uzyskania orzeczenia?
W celu wydania orzeczenia, lekarz medycyny sportowej zleca zestaw podstawowych i/lub opcjonalnie rozszerzonych badań diagnostycznych – tzw. screening medyczny.
Badania podstawowe obejmują:
- morfologię krwi,
- badanie ogólne moczu,
- badanie poziomu glukozy,
- badanie spoczynkowe EKG.
- w przypadku osób uprawiających sporty walki – wymagana jest konsultacja neurologiczna,
- dla osób uprawiających płetwonurkowanie – badania spirometryczne.
Badania uzupełniające (w razie potrzeby lub podejrzenia poważniejszych chorób) obejmują:
- echo serca (echokardiografia),
- test wysiłkowy EKG,
- poziomy witamin i elektrolitów (D3, B12, żelazo, potas),
- spirometria.
Wyniki oceniane są przez lekarza, często z udziałem konsultacyjnym kardiologa lub innych specjalistów. Następnie lekarz medycyny sportowej przeprowadza dokładny wywiad i badanie przedmiotowe – nie tylko ortopedyczne, ale całościowe. Dobór pakietu tych badań zależy od wieku, stanu zdrowia, rodzaju planowanej aktywności i poziomu jej intensywności.
Badania sportowców pozwalają nie tylko wykluczyć przeciwwskazania, ale często wskazują na braki – np. żywieniowe lub błędy, niedostatki w przygotowaniu treningowym.
Dlaczego badania dopuszczające do sportu mogą uratować życie?
Orzecznictwo sportowe nie jest przejawem zbędnej biurokracji, ale realnym narzędziem prewencji, które pozwala uniknąć potencjalnej tragedii. Statystyki medyczne, odnotowane przypadki i doświadczenia kliniczne pokazują wyraźnie, że:
- nagła śmierć sercowa (SCD) u młodych sportowców występuje z częstością 1:50 000–1:80 000 rocznie (wg American Heart Association);
- 80% przypadków SCD spowodowanych jest niezdiagnozowaną wcześniej kardiomiopatią przerostową (HCM), zespołem Marfana lub innymi patologiami serca;
- zespół wydłużonego QT, często niemy klinicznie, może skutkować nagłym zatrzymaniem krążenia pod wpływem wysiłku.
Kto i dlaczego powinien poddać się badaniom sportowym?
Przykłady medialnych tragedii – śmierć młodych, pozornie zdrowych sportowców w maratonie czy na boisku piłkarskim – to często efekt niezdiagnozowanych wcześniej wad wrodzonych serca (np. kardiomiopatii). Takie przypadki dają się wykryć w prostym badaniu EKG. Dlatego orzecznictwo sportowe nie jest pustą formalnością, lecz narzędziem realnej profilaktyki, ochrony zdrowia i życia.
Badania sportowe są obowiązkowe dla zawodników uczestniczących w zarejestrowanych imprezach, zawodach klubowych, turniejach lokalnych, krajowych i rangi międzynarodowej. Jednak ich sens i znaczenie wykracza poza świat profesjonalnego sportu. Każda osoba planująca intensywniejszy trening – niezależnie od tego, czy biega po lesie, czy przygotowuje się do amatorskiego triathlonu – powinna poddać się ocenie specjalisty. Nawet pozornie zdrowy, młody i silny organizm może reagować nieprzewidywalnie na zwiększone obciążenie i taka reakcja może być niebezpieczna. Organizm, w którym rozwija się lub istnieje choroba niesprzyjająca aktywności fizycznej, nie musi tego „pokazywać” w stanie normalnej równowagi wysiłkowej.
Bezwzględne przeciwwskazania do uprawiania sportu stanowią:
- niekontrolowane nadciśnienie tętnicze,
- kardiomiopatia przerostowa (HCM),
- zaawansowana padaczka,
- zespół długiego QT,
- ciężka niewydolność serca (NYHA III–IV)
- zwężenie ujścia aorty,
- choroby zakaźne w fazie ostrej.
Względne przeciwwskazania (wymagające nadzoru lub leczenia) obejmują:
- zaburzenia hormonalne,
- urazy ortopedyczne z deficytami funkcjonalnymi,
- astmę oskrzelową (przy braku kontroli),
- niedokrwistość (Hb < 11,5 g/dl),
- cukrzycę typu 1 i 2 (bez monitorowania glikemii),
- dyskopatie lędźwiowe z objawami neurologicznymi,
- nadczynność lub niedoczynność tarczycy.
Każdy przypadek powinien być analizowany indywidualnie, z uwzględnieniem specyfiki planowanej aktywności. Sportowiec może otrzymać orzeczenie warunkowe, np. dopuszczenie do wysiłku o umiarkowanej intensywności z zaleceniami dalszej kontroli. Dobrze dobrany pakiet badań pozwala nie tylko wykluczyć przeciwwskazania do uprawiania sportu, ale również wcześnie wykryć stany wymagające interwencji – zanim dojdzie do poważnych incydentów zdrowotnych.
Jak wygląda proces uzyskania orzeczenia w praktyce?
Typowy przebieg procesu uzyskania orzeczenia o zdolności do uprawiania sportu przebiega w kilku prostych krokach i wygląda następująco:
- zgłoszenie potrzeby przez pacjenta w wybranej placówce (np. telefonicznie lub przez formularz online),
- konsultacja z lekarzem medycyny sportowej (wywiad, badanie fizykalne),
- przygotowanie wyników aktualnych badań (krew, mocz, EKG, inne wg wskazań) lub ich wykonanie,
- ocena wyników/opinia wydana przez innych specjalistów wskazanych przez lekarza sportowego,
- wydanie orzeczenia lub skierowanie do dalszej diagnostyki.
To prosty i efektywny proces, który nie tylko umożliwia trening, ale także może wskazać obszary wymagające korekty – np. błędy w odżywianiu, potrzebę suplementacji, itp..
Znaczenie współpracy ortopedy, fizjoterapeuty i lekarza medycyny sportowej
Współpraca interdyscyplinarna najważniejszych specjalistów w dziedzinie narządu ruchu jest niezbędna i korzystna z punktu widzenia pacjenta. Połączenie kompetencji ortopedy i lekarza sportowego pozwala uspójnić i zintegrować cały proces. Lekarz może ocenić jednocześnie ogólny stan zdrowia i narządu ruchu a fizjoterapeuta pomóc w doborze właściwych ćwiczeń i uniknąć błędów w przygotowaniu, które mogłyby doprowadzić do kontuzji. Dziś coraz więcej pacjentów świadomie przygotowuje się do treningów korzystając z konsultacji lekarzy specjalistów medycyny sportowej i fizjoterapeutów specjalizujących się w treningu funkcjonalnym i osobistym.
Rola fizjoterapii w medycynie sportowej – profilaktyka, przygotowanie fizyczne i leczenie
Fizjoterapia sportowa odgrywa kluczową rolę w kompleksowej opiece nad osobami aktywnymi fizycznie – zarówno zawodowcami, jak i amatorami. Fizjoterapeuta jest nie tylko specjalistą w zachowawczym leczenia kontuzji, ale także pełni funkcję partnera w przygotowaniu do treningu, w profilaktyce urazów oraz planowaniu bezpiecznego powrotu do sportu po przerwie. W takiej roli, do zadań fizjoterapeuty należą m.in. – ocena biomechaniki ruchu i asymetrii mięśniowych, reedukacja chodu i biegu, trening stabilizacji centralnej (core), a także dobór ćwiczeń kompensacyjnych i prewencyjnych.
Istotnym elementem pracy fizjoterapeuty jest także udział w programach return to play, czyli indywidualnie dobranych ścieżkach powrotu do pełnej aktywności po kontuzjach. Wczesna interwencja fizjoterapeutyczna zmniejsza ryzyko nawrotów urazów, poprawia efektywność treningu i wspiera długoterminową sprawność.
Kluczowe znaczenie ma również ścisła współpraca fizjoterapeuty z lekarzem medycyny sportowej i ortopedą, która umożliwia holistyczne podejście do potrzeb sportowca. Z kolei osoby planujące rozpoczęcie lub intensyfikację aktywności fizycznej powinny – jeszcze przed pierwszym treningiem – skonsultować się ze specjalistą, aby sprawdzić stan układu ruchu, dowiedzieć się jak uniknąć przeciążeń oraz opracować bezpieczny, dopasowany do możliwości organizmu plan działania. Takie podejście nie tylko minimalizuje ryzyko kontuzji, ale również zwiększa efektywność treningu i sprawia, że aktywność fizyczna staje się źródłem satysfakcji, zamiast frustracji, bólu lub kontuzji.
Medycyna sportowa i orzecznictwo – podsumowanie
Medycyna sportowa, ortopedia sportowa i orzecznictwo sportowe to filary bezpiecznego i efektywnego uprawiania sportu – zarówno profesjonalnie, jak i amatorsko. Profilaktyczne badania, właściwe przygotowanie do wysiłku i opieka specjalistów są niezbędne do tego by sport był źródłem zdrowia, a nie jego zagrożeniem. W Form Grupa Lekarska oferujemy kompleksową opiekę medyczną nad osobami aktywnymi fizycznie – od badań profilaktycznych, przez orzecznictwo, po leczenie urazów i fizjoterapię.
