Zespół rowka nerwu łokciowego to druga pod względem częstości neuropatia uciskowa kończyny górnej – zaraz po zespole cieśni nadgarstka. Schorzenie to dla wielu pacjentów brzmi zagadkowo, choć dotyczy dość znanego z codziennego doświadczenia miejsca – przyśrodkowej strony łokcia, gdzie dość łatwo można przypadkiem się uderzyć i poczuć charakterystyczne mrowienie lub „prąd” przechodzący wzdłuż przedramienia. Właśnie w tym anatomicznym rowku przebiega nerw łokciowy, który w określonych warunkach może ulec przewlekłemu uciskowi.
Długotrwałe drażnienie nerwu prowadzi do jego niedokrwienia, zaburzeń przewodnictwa impulsów i pogorszenia funkcji ręki – zarówno czuciowej, jak i motorycznej. Objawy mogą rozwijać się stopniowo, często będąc przez dłuższy czas niezauważone lub bagatelizowane.
Poniższy artykuł powstał na podstawie rozmowy z dr. Filipem Kucharczykiem – ortopedą-traumatologiem w Form, z wieloletnim doświadczeniem w leczeniu schorzeń kończyny górnej, a w szczególności patologii w obrębie łokcia. W naszym tekście przybliżamy przyczyny, objawy, metody diagnostyki oraz leczenia zespołu rowka nerwu łokciowego – zarówno zachowawcze, jak i operacyjne. Zapraszamy do lektury.
Co to jest zespół rowka nerwu łokciowego?
Zespół rowka nerwu łokciowego to jednostka chorobowa należąca do grupy neuropatii uciskowych, czyli schorzeń powstających w wyniku mechanicznego drażnienia nerwu przez otaczające go struktury anatomiczne. W tym przypadku chodzi o nerw łokciowy (nervus ulnaris), który ulega przewlekłemu uciskowi w okolicy rowka znajdującego się po przyśrodkowej stronie łokcia – tzw. bruździe nerwu łokciowego.
Ucisk ten prowadzi do upośledzenia przewodnictwa impulsów nerwowych, czego następstwem są stopniowo narastające objawy czuciowe (takie jak drętwienie i parestezje) oraz motoryczne (osłabienie mięśni unerwianych przez nerw łokciowy) w obrębie przedramienia i ręki. W zaawansowanych przypadkach może dojść do trwałych zaburzeń funkcji ręki oraz do powstania zmian zanikowych.
Umiejscowienie i budowa anatomiczna rowka nerwu łokciowego
Nerw łokciowy jest jednym z trzech głównych nerwów obwodowych kończyny górnej – obok nerwu pośrodkowego (medianus) i promieniowego (radialis). Powstaje z części przyśrodkowej splotu ramiennego (korzenie C8–Th1), a następnie biegnie wzdłuż przyśrodkowej strony ramienia.
W okolicy łokcia nerw wchodzi w tzw. rowek nerwu łokciowego (sulcus nervi ulnaris) – kostno-włóknisty kanał zlokalizowany po tylno-przyśrodkowej stronie nadkłykcia przyśrodkowego kości ramiennej. Od góry przykryty jest tzw. więzadłem Osborne’a, a jego ściany tworzą m.in. torebka stawowa, przegrody międzymięśniowe, brzuśca mięśnia zginacza łokciowego nadgarstka oraz inne struktury łącznotkankowe.
W tej newralgicznej lokalizacji, nerw łokciowy znajduje się bardzo blisko powierzchni skóry, co czyni go podatnym zarówno na urazy bezpośrednie, jak i na przewlekły ucisk związany z długotrwałym zginaniem łokcia. Podczas zgięcia stawu zwiększa się napięcie tkanek otaczających rowek, co może prowadzić do: zmniejszenia jego objętości nawet o 55%, pogorszenia ukrwienia nerwu i zaburzenia przewodnictwa nerwowego.
Po opuszczeniu rowka nerw łokciowy przebiega pomiędzy dwoma głowami mięśnia zginacza łokciowego nadgarstka, a dalej wzdłuż przedramienia aż do nadgarstka i dłoni, unerwiając m.in. mięśnie kłębika oraz przyśrodkową część ręki – czuciowo i ruchowo.
Zespół rowka nerwu łokciowego – istota problemu
Istotą zespołu rowka nerwu łokciowego jest przewlekły lub nawracający ucisk nerwu łokciowego w anatomicznym kanale po przyśrodkowej stronie łokcia. Dochodzi wówczas do mechanicznego drażnienia i mikrourazów nerwu, co prowadzi do jego niedokrwienia i obrzęku, a w konsekwencji – do zaburzenia przewodnictwa nerwowego.
Upośledzenie funkcji nerwu manifestuje się – o czym wspomnieliśmy – zarówno w zakresie czucia (parestezje, drętwienie), jak i kontroli motorycznej (osłabienie mięśni ręki, utrata precyzji ruchów). Długotrwały ucisk prowadzi także do zmian degeneracyjnych w obrębie włókien nerwowych, a w skrajnych przypadkach do nieodwracalnych ubytków neurologicznych i zaniku mięśni unerwianych przez nerw łokciowy. Efektem jest pogłębienie utraty czucia i zdolności ruchowych (funkcji).
Przyczyny i mechanizmy powstania zespołu rowka nerwu łokciowego
Zespół rowka nerwu łokciowego powstaje w wyniku przewlekłego lub powtarzającego się ucisku nerwu w jego anatomicznym przebiegu przez tkanki otaczające. Mechanizm ten prowadzi do stopniowego pogorszenia ukrwienia nerwu, rozwoju zmian zapalnych, zwłóknień oraz utraty elastyczności struktur otaczających, co z kolei potęguje ucisk i zaburza przewodnictwo nerwowe.
Bezpośrednią przyczyną kompresji nerwu mogą być:
- zmniejszenie objętości kanału w trakcie zgięcia łokcia,
- zwiększone napięcie powięzi i więzadeł (np. więzadła Osborne’a),
- przemieszczenie nerwu lub jego niestabilność w obrębie rowka.
W zależności od tła klinicznego, wyróżnia się kilka głównych grup przyczyn:
- pourazowe – zmiany w obrębie stawu łokciowego, np. po złamaniach, zwichnięciach czy przemieszczeniach, które prowadzą do deformacji kostnych i wtórnego ucisku nerwu;
- zwyrodnieniowe – obecność osteofitów i pogrubień tkanek okołostawowych, prowadzących do zwężenia kanału i drażnienia nerwu;
- anatomiczne – wrodzona lub nabyta ciasnota kanału, zwłóknienia, przerośnięte brzuśce mięśni, obecność arkady Struthersa lub dodatkowych struktur mięśniowo-powięziowych;
- zapalne – przewlekłe zapalenia w przebiegu chorób reumatycznych (np. reumatoidalne zapalenie stawów RZS), prowadzące do obrzęków i zbliznowaceń tkanek miękkich;
- metaboliczne – choroby takie jak cukrzyca mogą zwiększać podatność nerwów obwodowych na uszkodzenia uciskowe;
- idiopatyczne – w 30–50% przypadków nie udaje się jednoznacznie wskazać przyczyny, co podkreśla wieloczynnikowy charakter zespołu rowka nerwu łokciowego i znaczenie indywidualnych predyspozycji anatomicznych pacjenta.
Według danych z literatury, przypadki pourazowe stanowią około 10–25% neuropatii nerwu łokciowego w rowku, natomiast etiologia idiopatyczna pozostaje najczęstsza. Oznacza to, że u znacznej grupy pacjentów nie stwierdza się uchwytnej patologii wywołującej zespół – mimo obecności objawów klinicznych.
Objawy zespołu rowka nerwu łokciowego
Objawy zespołu rowka nerwu łokciowego wynikają z zaburzenia funkcji nerwu łokciowego, który odpowiada za przewodnictwo czuciowe i ruchowe w przyśrodkowej części dłoni oraz w obrębie wybranych mięśni ręki.
Najczęstsze objawy:
- drętwienie, mrowienie i uczucie „prądu” w palcu małym (V) oraz łokciowej połowie palca serdecznego (IV), nasilające się podczas zginania łokcia, szczególnie w nocy lub przy długotrwałym podpieraniu się na łokciach (stąd używany niekiedy eponim „łokieć telefonisty”),
- ból po wewnętrznej stronie stawu łokciowego, promieniujący czasem do przedramienia lub dłoni,
- uczucie sztywności i ograniczenie precyzyjnych ruchów dłoni, np. trudność w pisaniu, zapinaniu guzików, obsłudze drobnych przedmiotów,
- osłabienie siły chwytu, obniżenie sprawności ręki, spadek wytrzymałości podczas codziennych czynności.
Objawy zaawansowanej neuropatii:
- zaniki mięśni wewnętrznych ręki (głównie międzykostnych i glistowatych IV i V) oraz mięśni kłębika,
- porażenny przykurcz palców – tzw. „ręka szponiasta” (claw hand), wynikający z braku równowagi pomiędzy mięśniami zginaczami a prostownikami,
- trwałe zaburzenia czucia w obszarze unerwienia nerwu łokciowego,
- niemożność odwodzenia i przywodzenia palców, co wpływa na zaburzenie chwytu szczypcowego i precyzyjnych funkcji dłoni.
Objawy te mogą mieć charakter okresowy lub narastający, a ich nasilenie zależy od stopnia kompresji nerwu oraz czasu jej trwania. Początkowo objawy zespołu rowka nerwu łokciowego bywają często bagatelizowane, co opóźnia diagnostykę i leczenie. Może to prowadzić do nieodwracalnych zmian w strukturze nerwu oraz mięśniach ręki. W przypadku postępującego niedowładu, pacjenci często zauważają, że „ręka słabnie i więdnie”, a jej funkcjonalność ulega stopniowemu pogorszeniu.
Diagnostyka zespołu rowka nerwu łokciowego
Rozpoznanie zespołu rowka nerwu łokciowego opiera się na połączeniu dokładnego wywiadu, oceny klinicznej oraz badań dodatkowych, które pozwalają na określenie lokalizacji i stopnia uszkodzenia nerwu łokciowego.
1. Wywiad lekarski
Podstawą jest szczegółowy wywiad w gabinecie, w którym zwraca się uwagę na:
- charakter objawów (drętwienie, ból, osłabienie chwytu),
- czas ich trwania i nasilenie,
- czynniki prowokujące (np. zginanie łokcia, sen z ręką pod głową, opieranie łokcia o stół),
- przebyty uraz w obrębie łokcia,
- choroby współistniejące (cukrzyca, RZS).
2. Badanie kliniczne
W badaniu przedmiotowym lekarz przeprowadza testy i ocenia:
- objaw Tinela – opukiwanie nerwu łokciowego w rowku powoduje uczucie „prądu” promieniującego wzdłuż przedramienia do palców IV i V,
- test Fromenta – ocena funkcji mięśnia przywodziciela kciuka (pośrednio wskazuje na niedowład mięśni unerwianych przez nerw łokciowy),
- Objaw Wartenberga – osłabienie lub brak czynnego przywodzenia palca V,
- osłabienie siły mięśni ręki i dokładna ocena zaników mięśni międzykostnych oraz kłębika,
- zaburzenia czucia w zakresie palca małego i łokciowej części palca serdecznego.
3. Badania obrazowe i elektrofizjologiczne
- EMG (elektromiografia) – kluczowe badanie pozwalające na ocenę przewodnictwa w nerwie łokciowym, lokalizację miejsca ucisku oraz stopień uszkodzenia włókien nerwowych. Wynik EMG ma znaczenie prognostyczne przy planowaniu leczenia operacyjnego.
- USG dynamiczne – nieinwazyjne badanie umożliwiające ocenę morfologii nerwu łokciowego, jego grubości, obecności obrzęku, patologicznego przemieszczenia nerwu podczas ruchów zgięcia i wyprostu, a także warunków anatomicznych w obrębie rowka.
- RTG stawu łokciowego – wykonywane w przypadku podejrzenia zmian kostnych, deformacji pourazowych lub zwyrodnieniowych mogących wpływać na przebieg nerwu.
4. Diagnostyka różnicowa
Zespół rowka nerwu łokciowego należy różnicować z innymi schorzeniami dającymi podobne objawy:
- zespół kanału Guyona – ucisk nerwu łokciowego na poziomie nadgarstka (objawy ograniczone do ręki, brak bólu łokcia),
- dyskopatia szyjna (C7–C8) – promieniowanie bólu i zaburzenia czucia o innym rozkładzie dermatomalnym,
- neuropatie obwodowe w przebiegu cukrzycy,
- zespoły mięśniowo-powięziowe.
Leczenie zespołu rowka nerwu łokciowego
Leczenie zespołu rowka nerwu łokciowego ma na celu odbarczenie nerwu łokciowego, przywrócenie jego prawidłowego przewodnictwa oraz zapobieżenie trwałym zmianom neurologicznym. Kluczowym założeniem postępowania terapeutycznego jest jak najwcześniejsze zatrzymanie postępu choroby i – jeśli to możliwe – cofnięcie objawów poprzez eliminację przyczyny ucisku.
Wybór metody leczenia zależy przede wszystkim od:
- nasilenia objawów czuciowych i motorycznych,
- czasu ich trwania i dynamiki rozwoju,
- wyników badań dodatkowych (EMG, USG),
- obecności niestabilności nerwu w rowku,
- oczekiwań pacjenta i jego aktywności zawodowej lub sportowej.
W przypadkach łagodnych i bez cech trwałego uszkodzenia nerwu stosuje się leczenie zachowawcze. Nasilające się objawy neurologiczne, zaniki mięśni, przewlekłe zaburzenia czucia lub stwierdzona niestabilność nerwu stanowią wskazanie do leczenia chirurgicznego.
Wczesna interwencja – szczególnie przed rozwojem zaawansowanych zmian degeneracyjnych – istotnie zwiększa szansę na pełną regenerację nerwu i odzyskanie funkcji ręki. Dlatego kluczowe znaczenie ma szybka diagnostyka i odpowiednio dobrane postępowanie terapeutyczne.
Leczenie zachowawcze
Leczenie zachowawcze jest zalecane w przypadkach łagodnych i wczesnych postaciach zespołu rowka nerwu łokciowego, gdy objawy są okresowe, nie nasilają się w czasie i nie występują trwałe zaburzenia neurologiczne. Jego celem jest ograniczenie czynników nasilających ucisk na nerw i stworzenie warunków do samoistnej regeneracji. Zawiera kilka podstawowych, modyfikowalnych elementów.
- Unikanie długotrwałego zginania stawu łokciowego, szczególnie podczas snu, pracy przy biurku lub korzystania z telefonu. Pozycja zgięciowa powoduje napinanie struktur rowka i zwiększa ciśnienie wewnątrz kanału nerwu łokciowego.
- Stosowanie ortez, które ograniczają zakres zgięcia stawu łokciowego (zazwyczaj do 30–45°), co pozwala odciążyć nerw podczas snu i zapobiega jego podrażnianiu.
- Farmakoterapia przeciwzapalna – stosowana w celu zmniejszenia obrzęku i lokalnego stanu zapalnego otaczających tkanek; może obejmować leki doustne lub miejscowe.
- Modyfikacja aktywności codziennych – ograniczenie ruchów i pozycji prowokujących objawy, unikanie długotrwałego podpierania się na łokciach lub oparcia ramienia na twardej powierzchni.
- Zabiegi fizjoterapeutyczne – w szczególności techniki pracy na tkankach miękkich, mające na celu zmniejszenie napięcia powięzi i mięśni, poprawę ślizgu nerwu i redukcję objawów.
Czas leczenia zachowawczego powinien być ściśle monitorowany – jeśli po 3–6 miesiącach nie pojawia się poprawa lub dochodzi do pogorszenia objawów, konieczna jest zmiana postępowania terapeutycznego i rozważenie leczenia operacyjnego.
Leczenie operacyjne
Leczenie operacyjne zespołu rowka nerwu łokciowego jest wskazane w sytuacjach, gdy postępowanie zachowawcze nie przynosi efektu lub gdy już na etapie rozpoznania występują wyraźne objawy neurologiczne świadczące o uszkodzeniu nerwu.
Wskazania do leczenia operacyjnego obejmują:
- nasilające się lub przewlekłe zaburzenia czucia (drętwienie, parestezje w palcach IV i V),
- zanik siły mięśniowej i ograniczenie precyzji ruchów ręki,
- potwierdzone w badaniu EMG zaburzenia przewodnictwa nerwowego,
- stwierdzona i objawowa niestabilność nerwu łokciowego w obrębie rowka (nerw przemieszcza się poza rowek podczas zgięcia łokcia),
- obecność trwałych ubytków neurologicznych lub szybka progresja objawów.
Na czym polega operacja zespołu rowka nerwu łokciowego?
Zabieg operacyjny wykonywany jest w trybie planowym, w znieczuleniu ogólnym lub przewodowym. Celem operacji jest uwolnienie nerwu łokciowego na całej długości jego przebiegu w obrębie rowka, a w razie potrzeby także jego transpozycja, czyli przeniesienie na przednią powierzchnię ramienia – poza miejsce narażone na ucisk podczas zgięcia łokcia.
W zależności od indywidualnych warunków anatomicznych pacjenta i doświadczenia operatora, stosuje się jedną z dwóch technik:
- metodę klasyczną (otwartą) – najczęściej stosowaną, pozwalającą na pełną wizualizację nerwu i jego otoczenia oraz bezpieczne przeprowadzenie transpozycji,
- metodę endoskopową – mniej inwazyjną, z krótszym czasem gojenia i mniejszym uszkodzeniem tkanek, ale technicznie bardziej wymagającą i rzadziej stosowaną w praktyce. Metoda ta nie znajduje zastosowania w przypadku niestabilności nerwu.
W FORM Grupa Lekarska standardowo wykonuje się zabiegi metodą otwartą – jako procedurę bezpieczną, skuteczną i zgodną z rekomendacjami międzynarodowymi.
Przebieg postępowania pooperacyjnego:
- bezpośrednio po zabiegu nie stosuje się unieruchomienia kończyny – co ma istotne znaczenie dla zachowania ruchomości stawu łokciowego,
- przez okres 4–6 tygodni zaleca się ograniczenie aktywności fizycznej i odciążenie ręki,
- opatrunek ochronny stosowany jest tylko miejscowo w okolicy rany,
- szwy usuwa się zazwyczaj po 10–14 dniach.
Efektywność leczenia operacyjnego jest bardzo wysoka, zwłaszcza jeśli zabieg przeprowadzony zostanie przed wystąpieniem nieodwracalnych zmian w strukturze nerwu.
Inne formy leczenia zespołu rowka nerwu łokciowego
W wybranych przypadkach – szczególnie przy powracających objawach po zabiegu lub w razie przeciwwskazań do klasycznej operacji – możliwe jest zastosowanie alternatywnych metod terapeutycznych.
- Endoskopowe uwolnienie nerwu łokciowego – technika minimalnie inwazyjna, umożliwiająca dekompresję nerwu przez niewielkie nacięcie skóry z użyciem kamery i dedykowanych narzędzi. Wymaga specjalistycznego sprzętu i dużego doświadczenia operatora. Może skracać czas rekonwalescencji i ograniczać ryzyko powikłań skórnych, ale nie pozwala na przeprowadzenie transpozycji nerwu. Wg statystyk wiąże się z większą ilością powikłań.
- Zabiegi rewizyjne (reoperacje) – stosowane w przypadkach nawrotu objawów po pierwotnym zabiegu. Mogą obejmować ponowne uwolnienie, przeniesienie nerwu lub korektę blizn.
- Terapia ultradźwiękami i neuromodulacja – obecnie eksperymentalne, badane pod kątem leczenia neuropatii obwodowych. Nie stanowią standardu leczenia zespołu rowka nerwu łokciowego, ale mogą mieć zastosowanie wspomagające w przyszłości.
Obecnie złotym standardem pozostaje chirurgiczne uwolnienie nerwu metodą otwartą, a inne formy leczenia pełnią głównie funkcję uzupełniającą lub są rozważane w szczególnych przypadkach.
Rehabilitacja w leczeniu zespołu rowka nerwu łokciowego
Rola fizjoterapii w leczeniu zespołu rowka nerwu łokciowego zależy od etapu choroby i zastosowanej metody leczenia. Choć po leczeniu operacyjnym nie jest ona rutynowo wymagana, w wybranych przypadkach może wspomagać proces powrotu do zdrowia i sprawności. Znacznie większe znaczenie fizjoterapia odgrywa w leczeniu zachowawczym, gdzie może przyczynić się do zmniejszenia dolegliwości i poprawy komfortu pacjenta.
Fizjoterapia w leczeniu zachowawczym
W fazie zachowawczej celem fizjoterapii jest przede wszystkim:
- zmniejszenie napięcia tkanek miękkich otaczających nerw łokciowy,
- poprawa ruchomości powięzi i ślizgu nerwu (tzw. neurodynamiczne techniki manualne),
- edukacja posturalna – nauka unikania pozycji wywołujących ucisk nerwu (np. nadmierne zginanie łokcia),
- wsparcie terapii farmakologicznej poprzez działania przeciwobrzękowe i przeciwzapalne.
Zabiegi takie jak terapia manualna, techniki mobilizacji nerwu, kinesiotaping czy delikatne ćwiczenia nerwowo-mięśniowe mogą pomóc w łagodzeniu objawów i poprawie funkcji kończyny górnej – pod warunkiem ich indywidualnego dostosowania.
Fizjoterapia po leczeniu operacyjnym
Po zabiegu operacyjnym fizjoterapia nie jest standardem – z wyjątkiem:
- zabiegów na bliznę pooperacyjną (mobilizacja, poprawa elastyczności tkanek),
- edukacji pacjenta w zakresie bezpiecznego obciążania kończyny, szczególnie w pierwszych tygodniach rekonwalescencji,
- ogólnego nadzoru nad przywracaniem zakresu ruchu i funkcji dłoni, jeśli doszło wcześniej do ograniczeń.
Rehabilitacja nie obejmuje intensywnych ćwiczeń ani ingerencji w stawy łokcia, ponieważ struktury kostne i ścięgniste nie są naruszane w trakcie zabiegu. Kluczowe znaczenie ma natomiast ścisłe przestrzeganie zaleceń lekarza operującego w zakresie stopniowego powrotu do aktywności.
Zespół rowka nerwu łokciowego – powrót do sprawności, rokowania i komplikacje
Rekonwalescencja po operacyjnym leczeniu zespołu rowka nerwu łokciowego zazwyczaj przebiega sprawnie i bez konieczności unieruchomienia kończyny. Już od 2. doby po zabiegu możliwe jest jej delikatne uruchamianie, z zachowaniem ostrożności i unikania nadmiernego obciążania. Szwy usuwa się po 10–14 dniach, a przez kolejne 4–6 tygodni zaleca się ograniczenie pracy fizycznej oraz aktywności wymagających długotrwałego zgięcia stawu łokciowego. Regeneracja funkcji nerwu łokciowego jest procesem stopniowym i rozciągniętym w czasie – pierwsze objawy poprawy mogą pojawić się po kilku tygodniach, ale pełne ustąpienie zaburzeń czucia i siły mięśniowej może potrwać kilka miesięcy, zwłaszcza jeśli przed operacją występowały zmiany zanikowe.
Standardowy plan kontroli pooperacyjnych obejmuje wizyty w odstępach: 2, 6 i 12 tygodni, a następnie po 6 i 12 miesiącach. Większość pacjentów odzyskuje pełną sprawność, o ile leczenie zostało wdrożone odpowiednio wcześnie. Do rzadkich, ale możliwych powikłań należą: bliznowacenie wokół nerwu, utrzymujące się zaburzenia czucia, nawrót objawów lub niestabilność nerwu po uwolnieniu bez transpozycji. Staranność techniczna operacji oraz ścisłe przestrzeganie zaleceń pooperacyjnych znacząco zmniejszają ryzyko ich wystąpienia.
Podsumowanie
Zespół rowka nerwu łokciowego to powszechnie występująca neuropatia, której skuteczne leczenie jest możliwe – pod warunkiem szybkiej, fachowej diagnozy i właściwego postępowania klinicznego. Kluczowe znaczenie ma tu zarówno doświadczenie lekarza specjalisty, jak i dobór odpowiedniej metody – zachowawczej lub operacyjnej – dostosowanej do stadium choroby i indywidualnych potrzeb pacjenta.
W FORM Grupa Lekarska oferujemy kompleksową opiekę w leczeniu zespołu rowka nerwu łokciowego – od precyzyjnej diagnostyki (EMG, USG, konsultacja ortopedyczna), przez leczenie zachowawcze, aż po nowoczesne i sprawdzone techniki operacyjne. Zabiegów dokonuje dr Filip Kucharczyk – ortopeda-traumatolog z wieloletnim doświadczeniem w chirurgii łokcia i kończyny górnej.
Z naszego bloga dowiesz się też, jak leczyć łokieć tenisisty.
